Jan Kochanowski Psałterz Dawidów(1), HLP I rok
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jan Kochanowski –
Psałterz Dawidów
Wstęp
-
pierwsze wydanie „Psałterza” 08,10,1579 r. – przywilej Batorego zakazujący przedruku
dzieł Kochanowskiego bez jego zgody.
-
okoliczności powstania nieznane dokładnie: powstawał stopniowo i obok innych utwórów
oraz przez artystę dojrzałego.
I.
„Psałterz” w ciągu wieków.
-
psalm – nazwa zapożyczona z greckiego
psalmoi
, w hebrajskim
tehilim
, hymn, pieśń
poch-walna.
-
księga hymnów w oryginale hebrajskim znajduje się w grupie tzw. „Pism” obok
Przypowieści
,
Księgi
Hioba
,
Pieśni
nad
pieśniami
,
Księgi
Rut
,
Trenów
Jeremiasza
,
Księgi
Eklezjastes
,
Es-ter
,
Daniela
…
-
grupa „Pism”, najbliższa literacko, wplyw na wyobraźnięartysty, odróżniana od grupy
„Prawa” („Pięcioksiąg Mojżesza”).
-
psałterz został nazwany Dawidowym, ale twórcami hymnów są też Asaf, Herman, Etan i
inni.
-
różne datowanie poszczególnych psalmów – zbiór powstał na przestrzeni od XI do III
w.p.n.e. (do powstania przekładu „Septuaginty”).
Forma poezji hebrajskiej.
-
jej zasadą jest paralelizm członów – swoisty układ zdań (wersów):
-
paralelizm synonimiczny: 2 człony ułożone tak, że wyrażają tę samą myśl.
-
paralelizm antytetyczny: zdanie 2 przeciwstawione 1.
-
paralelizm syntetyczny: zdanie 2 uzupełnia 1.
-
trudności dla literatury grecko-rzymskiej, np. z punktu widzenia retoryki są błędem.
Greckie przekłady Starego Testamentu.
-
przez Żydów dla potrzeb gmin żydowskich.
-
różniły się między sobą, uczony Origines postanowił zestawić tekst hebrajski z 4
przekładami i szóstej wersji –
Heksapla
.
Przekłady na łacinę.
-
pierwsze przekłady II/III w.n.e.
-
św. Hieronim IV/V w. – nowy przekład oparty na tekście hebrajskim –
Wulgata
,
wcześniej Hie-ronim przekładał psalmy.
Sprzeczność „Psałterza”.
-
powstawał stopniowo, przez wieki: stosunek do Boga, nawarstwienie elementów
świeckich (historycznych i obyczajowych, świecka pieśń weselna – ps. 45).
-
trudności w procesie łączenia Starego i Nowego Testamentu, np. złorzeczenia, w których
Bóg jakby wciągany jest do wykonywania aktów nienawiści ludzkiej.
-
„Psałterz” jest dziełem natchnionym.
-
obrona przed zarzutem niemoralności czy świeckości: tzw. szkoła aleksandryjska (II w.) –
treść nastręczająca trudności interpretowana alegorycznie + szkoła antiochańska (III w.) –
praca nad sensem dosłownym.
-
ustalenie się teorii sensów biblijnych, podział na:
-
sens dosłowny (
sensus litteralis
).
-
sens duchowy (
sensus spiritualis
) + sens typiczny.
-
sens alegoryczny (podający prawdy wiary, moralny…).
-
humanizm – łączenie naukowego zainteresowania tekstem ze zrozumieniem jego piękna.
Poezja a teologia.
-
podjęcie słów przypisywanych Arystotelesowi – poezja sztuką boską.
-
poeci pierwszymi teologami, równe prawa.
-
Petrarca – poezja nie stoi w sprzeczności z teologią, teologia to poezja pochodząca od
Boga.
II.
Przekłady Biblii w renesansie.
-
ataki na „Wulgatę” – Valla i reformatorzy.
-
działacze reformacji – oryginał hebrajski.
-
w latach 1450-1522 160 nowych przekładów: Santes Pagninus, Campensis, Kochanowski,
Flaminius, Buchanan, Marot.
-
reformacja wobec Biblii: Luter odrzucał poczwórny sens, interpretacja gramatyczna i
history-czna.
-
konieczność znajomości języka oryginalnego.
III.
Psalmy w Polsce w epoce renesansu.
-
motywy biblijne w twórczości Reja, Trzycieskiego, Krowickiego.
-
1532 r. w Krakowie u Wietora – przekład krakowski; 1539 r. Walentego Wróbla; 1546 r.
„Psał-terz” prozą w przekładzie Reja + wierszowana parafraza kilku psalmów; 1558 r.
Jakub Lubel-czyk.
-
poszczególne psalmy: Andrzej Trzycieski, Lubelczyk, anonimowe…
-
1561 r.
Biblia
Jana Leopolity; 1563 r.
Biblia
brzeska
; 1572 r.
Biblia nieświeska
(
Budnego
)
IV.
Wzory i źródła „Psałterza” Kochanowskiego.
-
wykazuje więcej podobieństw z tekstami hebrajskimi i parafrazami niż z „Wulgatą”, ale
jest ona punktem wyjścia: każdy psalm zaopatrzony w motto, czyli początek psalmu z
„Wulgaty” (wskazanie tematu parafrazy, modyfikowanie tematu w kierunku
sugerowanym przez inne przekłady), odstępstwa od „Wulgaty”: dowód humanistycznej
swobody twórczej, nie krępo-wanej postanowieniami soborowymi.
-
różnice między „Psałterzem” a „Wulgatą” nie mogą być sprowadzane do niezgodności
wer-balnych – traktować należy jako różnice ideologii, wyobrażeń artystycznych,
środków wyrazu.
-
widoczna znajomość przekładu Pagnina, Campensisa, Hessa, Marot.
-
największe wpływy: przekład Buchanana (nie w reminiscencjach, lecz w stylu i topice,
bogac-twie liryzmu i laickości).
-
w kształtowaniu koncepcji twórczej Kochanowskiego nie odegrał większej roli żaden z
pol-skich tekstów, ale wyrazy i zwroty zapożyczone przy rozwiązywaniu konkretnych
problemów przekładowych.
V.
Psalm 19. Biblia i antyk.
-
2 części:
-
I, w. 1-7 – wielkość Boga objawiająca się w naturze.
-
II, w. 8-15 – opiewa prawo Boże nadane ludowi na górze Synaj.
-
duże różnice (niektórzy badacze sądzą, że było dwóch autorów).
-
w przekładzie Kochanowskiego wyczuwalne dwie konwencje stylistyczne, Kochanowski
dodał na początku wiersze, których brak w oryginale: uzupełnił utwór poetyckim opisem
świata, apelującym do wyobraźni czytelnika.
-
autoreminiscencja: związana z „Hymnem” – koncepcja Boga-budowniczego świata i jego
po-chwała poprzez ukazanie piękna jego dzieła.
-
motywy biblijne Kochanowski przekształca w duchu antycznych, zaś motywy antyczne
kory-guje w duchu biblijnym; ta kontaminacja wątków i motywów biblijnych i
antycznych jest chara-kterystyczna dla twórczości Kochanowskiego, który bierze z Biblii i
religii grecko-rzymskiej nie ich cechy specyficzne, ale wspólne poglądy.
-
synkretyzm religijny
1
- cecha renesansowego poglądu na świat.
-
doskonałość świata zbudowanego na prawach raz przez Opatrzność ustalonych i
poznawal-nych.
-
dążność do wzbogacenia przekładu epitetami, którym brak oryginalności.
-
w II części psalmu mniej zależny od Buchanana, częściej trzyma się tekstu hebrajskiego i
„Wulgaty”.
-
posługuje się porównaniem przez zaprzeczenie – środek stosowany w poezji antycznej,
zale-cany przez Arystotelesa („Miód nie tak słodki”).
-
metoda twórcza Kochanowskiego – z każdego wzoru bierze poszczególne elementy i
składa je na całość przewyższającą pracą poprzedników.
-
dbałość o opis urody świata, o wzbogacenie licznych walorów psalmów, o zróżnicowanie
środków stylistycznych, związane z renesansową tendencją do traktowania „Psałterza”
jako dzieła artystycznego.
-
uzupełnienia wprowadzone przez Kochanowskiego oddalają ten psalm od możliwości
inter-pretacji mesjańskiej, tendencja do ujmowania koncepcji Boga i stosunku człowieka
do Boga w kategoriach wspólnych pojęciom starotestamentowym, antycznym i
chrześcijańskim – cha-rakter ponadwymiarowej parafrazy.
-
niewielka ilość miejsc antykizujących – epizodyczne urozmaicenia wiersza albo dyskretne
stylizacje, zaczerpnięte z utartych zwrotów i skonwencjalizowanych opisów przyrody, nie
wprowadzają dysonansów, np.: „różanoręka zorza” – porównanie słońca do oblubieńca w
zło-tym wieńcu.
VI.
Koncepcja Boga.
-
główny motyw psalmów: stosunek człowieka do Boga.
-
pojęcie Boga w Starym Testamencie nie oznacza pojęć chrześcijańskich, opiera się o kult
Jahwe, boga narodu wybranego (henoteizm).
-
niektórzy badacze uważają, że w Starym Testamencie jest nie monoteizm, ale monolatria
(uwielbienie) boga przy równoczesnym uznawaniu istnienia bogów dla innych narodów.
-
psalmy – kilka nazw Boga, najczęściej „Jahveh” (Bóg narodu wybranego) i „Elohim”
(Bóg, którego zwiastuje natura i rozum); chrześcijaństwo nie mogło przyjąć
henoteistycznego po-glądu, św. Hieronim tłumaczył „Jahveh” = „Dominus” (u Wujka:
Pan), a „Elohim” = „Deus”.
1
sposób łączenia różnych systemów religijnych.
-
Kochanowskiemu obcy był starotestamentowy henoteizm, ale nie przyjął rozróżnienia
„Wul-gaty” – supremacja czynników lirycznych nad hermenetycznymi wyrażająca się w
bogactwie nazw nadawanych Bogu.
-
troska o szerokie zróżnicowanie uczuć psalmisty; Kochanowskiemu chodzi o atrybuty
bóstwa zgodne z zasadą monoteizmu, ale tak ogólne, że dające się zmieścić w różnych
systemach religijnych.
-
nazwy Kochanowskiego podkreślają nieokreśloność i niepojętość Boga.
-
Stary Testament antropomorfizuje Boga.
-
w „Psałterzu” Kochanowskiego człowiek jest jakby wyolbrzymiony, poeta mocniej
antropomo-fizuje tekst oryginalny; przypisywanie mu cech ludzkich; nie tylko sugeruje
się Starym Testa-mentem, ale także stosuje topikę antyczną (topos Boga-demiurga).
-
w psalmie Bóg często objawia się w gniewie, podkreślając konieczność lęku przed Nim
(na-wet – psalm o potrzebie miłowania Boga – wpływ hellenizmu).
-
u Kochanowskiego tendencja do złagodzenia atmosfery lęku (odrodzenie – Bóg
ujmowany w kategoriach ponadwymiarowych, miłosierny i bezinteresowny).
-
zignorowanie interpretacji w duchu mesjańskim, rozumiał psalmy historycznie, jako
dzieło związane z Dawidem.
VII.
Tendencje laickie w parafrazie Kochanowskiego.
-
popularność przekładu – neutralność wobec sporów egzegetycznych, ani katolicki, ani
prote-stancki.
-
laizacja – na przykładzie kwestii eschatologicznej – w oryginale hebrajskim miejsce,
dokąd udają się dusze zmarłych to „szeol” (kraina nicości i milczenia, odcięta do świata),
św. Hiero-nim przełożył to jako „infernum” lub „infernus” (w kontekście eschatologii
chrześcijańskiej – miejsce kary ostatecznej); Kochanowski: ‘w brzydkiej ziemi”, „wieczna
noc”, „upad nieuchro-niony”, upadek, grób, dół.
-
w „Wulgacie” brak pojęcia cnota, Kochanowski posługuje się nim tam, gdzie w
„Wulgacie” jest mowa o dobroci, świętości, sprawiedliwości.
VIII.
Styl przekładu Kochanowskiego.
-
tłem porównawczym: „Wulgata”, przekład z hebrajskiego, współczesne przekłady
zagranicz-ne i krajowe.
-
stosunek Kochanowskiego do typowych dla Starego Testamentu środków wyrazu i cech
stylu hebrajskiego, np. częsta konstrukcja 2 rzeczowników, z których drugi pełni funkcję
przydawki przymiotnikowej; Kochanowski używa ich rzadko.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]